Η Χάννα,η ντροπή,η ενοχή και η ευθύνη

Στην Ελλάδα η ντροπή είναι,κατά τη γνώμη μου, ένα κυρίαρχο συναίσθημα.Ας θυμηθούμε το περίφημο «φιλότιμο».Είμαστε έτοιμοι να θυσιαστούμε για την «τιμή» μας,για κάτι που μας «προσβάλει»,για κάτι που μας κάνει να ντρεπόμαστε.Όχι για να αλλάξουμε τους εαυτούς μας ή τον κόσμο.

Παρά τις όποιες μεγαλοστομίες μας για το ένδοξο παρελθόν μας,στην πραγματικότητα ντρεπόμαστε φρικτά για χιλιάδες πράγματα.Ντρεπόμαστε για την καταγωγή μας,για το εισόδημά μας,για την ελλιπή παιδεία μας,για το κράτος μας,για τις πόλεις μας,για τη χώρα μας στο σύνολό της.Οι μεγαλοστομίες έρχονται ακριβώς να αντιμετωπίσουν αυτό το συναίσθημα της ντροπής,αυτό το πλέγμα «κατωτερότητας»,το οποίο προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε με το ακριβώς αντίθετό του,αυτό της «ανωτερότητας»:ο «περιούσιος» λαός,οι «κουτόφραγκοι»,τα «βαλανίδια»…

Αντιθέτως,δεν νομίζω πως είμαστε ένας λαός που βασανίζεται ιδιαίτερα από ενοχές.Η ενοχή συνδέεται περισσότερο με την παραβίαση του νόμου,συμβολικού ή πραγματικού και ως προς αυτό,έχομε να επιδείξουμε,θα λέγαμε, μια μεγάλη ανοχή και ελαστικότητα.

Με φροϋδικούς όρους,η ενοχή έχει να κάνει με το Υπερεγώ,με το οιδιπόδειο,με την απαγόρευση,με τον συμβολικό νόμο (του πατέρα),με μια τριαδική δομή.
Ενώ η ντροπή συνδέεται με το Ιδανικό του Εγώ,με τον ναρκισσισμό,με την εικόνα στον καθρέφτη ή στον άλλον,με μια δυαδική εντέλει δομή.
Ως γνωστόν,(ή άγνωστον),οι δυαδικές δομές είναι δυστυχώς(…) αδιέξοδες.Μπορούμε λοιπόν να συνεχίσουμε στο διηνεκές και τη ντροπή μας και τα αισθήματα μεγαλομανίας μας.

Με ανθρωπολογικούς όρους,οι πολιτισμοί διαφοροποιούννται με κριτήριο τη σημασία που δίνουν στην ντροπή ή στην ενοχή για να ρυθμίσουν τις κοινωνικές σχέσεις.Οι ασιατικοί πολιτισμοί,όπως π.χ. η Κίνα ή η Ιαπωνία,θεωρούνται πολιτισμοί της ντροπής.Οι σύγχρονοι ευρωπαϊκοί πολιτισμοί θεωρούνται πολιτισμοί της ενοχής.
Και η σύγχρονη Ελλάδα;΄Εχω την εντύπωση ,ότι είναι σε ένα διαρκές μετέωρο βήμα μεταξύ των δύο,μεταξύ Ανατολής και Δύσης,μεταξύ ντροπής και ενοχής.

Με την Κρίση έχει ανοίξει,σε ευρεία κλίμακα,το ερώτημα του «ποιός φταίει».Βέβαια υπάρχει η τάση,που όλο και δυναμώνει,ότι φταίνε ΜΟΝΟ οι άλλοι.΄Ετσι βρίσκουμε τον αποδιοπομπαίο τράγο μας στον Καπιταλισμό,στο Σύστημα,στην Ευρώπη, και επιχειρούμε ακόμη μία φορά να δηλώσουμε αθώοι,μέχρι τέλους.

Ωστόσο,σε αντίθεση με το αδιέξοδο συναίσθημα της ντροπής και σε αντίθεση με κάποιους καλοπροαίρετους ψυχολόγους που θεωρούν ότι η ενοχή οδηγεί στην κατάθλιψη κλπ.κλπ.,άρα καλόν είναι να αποφεύγεται(…),πιστεύω ότι η ενοχή είναι καταρχήν ένα δυναμικό συναίσθημα,αν μη τι άλλο ως μια στοιχειώδης ενσυναίσθηση της πραγματικότητας και άρα μπορεί να δώσει προοπτική.
(Ας μην ξεχνάμε ότι και η κατά-θλιψη,εξάλλου,είναι μια βίαια άρνηση της θλίψης,απαραίτητης,ωστόσο, μερικές φορές για να αισθανθούμε κάποια πράγματα και να πάμε παραπέρα.)

Εκείνο το υπέροχο φιλμ «Διαβάζοντας στη Χάννα»,από το βιβλίο του Bernhard Schlink,που είδαμε πριν λίγα χρόνια,αποδίδει,πιστεύω, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο αυτό το δίπολο Ντροπή-Ενοχή:η Χάννα είναι έτοιμη να θυσιαστεί, αρκεί να μην προδώσει το μυστικό της,ότι είναι αναλφάβητη,και για το οποίο αισθάνεται μια χωρίς όρια ντροπή.΄Οταν,ωστόσο,αποκτά πρόσβαση στον Λόγο,συνειδητοποιεί το μέγεθος των εγκλημάτων της,ως δεσμοφύλακας των ναζί,τα οποία μέχρι τότε τα έβλεπε απλώς ως «εκπλήρωση καθήκοντος»,και η ενοχή που προβάλει την σκοτώνει.

Δεν προτείνω να αυτοκτονήσουμε μαζικά,όπως η Χάννα…΄Αλλωστε η διαφθορά,ή σπατάλη,η συναλλαγή για προσωπικό συμφέρον με την εκάστοτε εξουσία ( ή ό,τι άλλο )δεν είναι τέτοιου μεγέθους εγκλήματα.΄Εχουμε τον χρόνο να επεξεργαστούμε τα λάθη μας,να αναλάβουμε την ευθύνη τους και να προσπαθήσουμε να αλλάξουμε.Γιατί το τέλος της ενοχής είναι η ανάληψη της ευθύνης,αυτής που αρμόζει στον καθένα.΄Οχι έτσι γενικά και αόριστα,με αποτέλεσμα ο καθένας να δηλώνει έτοιμος να αναλάβει την ευθύνη και στο τέλος να μην αναλαμβάνει τίποτα.Να αλλάξουμε συγκεκριμένα!

Εξάλλου πιστεύω ότι και η Χάννα,αν μπορούσε να βρει τον υπαρξιακό,τον ψυχολογικό χρόνο να σκεφθεί τη ζωή της,ίσως κατέληγε,μέσα από πολλαπλές «μετάνοιες»,(βλ. Κούπερ), σε κάτι πιο δημιουργικό από την αυτοκτονία.